ابن اجدابیاِبْنِ اَجْدابی، ابواسحاق ابراهیم بن اسماعیل لُواتی طرابلسی ( سده ۶ق/۱۲م)، ادیب، لغت شناس و آشنا به علوم قرآن، فقه، کلام، هیأت و نجوم است. ۱ - نیاکانگویا نیاکان وی از قبایل بربری لواته بودند که در اَدابیه، واقع در میان بَرُقه و طرابلس‌ِ غرب سکونت داشتند و به همین سبب وی به ابن اجدابی شهرت یافت. [۱]
طاهراحمد الزاوی، اعلام لیبیا، ج۱، ص۴، لیبی، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۲ - زادگاهاو در طرابلس غرب به دنیا آمد و در همین شهر علوم متداول عصر خویش را فراگرفت و ظاهراً هیچ گاه از این شهر خارج نشد. تجانی (د ۷۲۱ق/۱۳۲۱م) که تقریباً منبعی است که درباره زندگانی ابن اجدابی اطلاعات نسبتاً مفصلی به دست می‌دهد، در رحله خود [۲]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۴، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
گوید: از ابن اجدابی پرسیدند: «تو که هرگز برای کسب علم، پای (از شهر) بیرون ننهاده‌ای این علم تو را چگونه حاصل آمد؟» وی پاسخ داد: «من آن را از دو دروازه هُواره و زناته کسب کرده‌ام». در آن زمان دانشمندانی از شرق و غرب طرابلس به آن شهر در می‌آمدند و ابن اجدابی به دیدارشان می‌رفت و کسب دانش می‌کرد. [۳]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۴، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
[۴]
طاهراحمد الزاوی، اعلام لیبیا، ج۱، ص۴- ۵، لیبی، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۵]
علی مصطفی مصراتی ، اعلام من طرابلس، ج۱، ص۹۹، لیبی، ۱۹۵۵م.
۳ - هم عصر با قاضی طرابلسیاز زندگانی ابن اجدابی و نیز شاگردان، استادان و معاصران وی اطلاعی به دست ما نرسیده است، تنها می‌دانیم که وی با ابن هانش طرابلسی، قاضی طرابلس در سالهای ۴۴۴-۴۷۷ق، معاصر بود. [۶]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
گویند روزی وی در مجلس قاضی ابن هانش حضور داشت. قاضی در باب قضیه‌ای، حکمی به خطا صادر کرد و چون ابواسحاق خطای وی را آشکار ساخت، قاضی برآشفت و گفت: «خاموش باش ای احْوَل...» این سخن سخت در ابن اجدابی مؤثر افتاد و به همین سبب رساله‌ای به نام الحَوَل، به رشته تحریر درآورد. [۷]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
[۸]
علی مصطفی مصراتی ، اعلام من طرابلس، ج۱، ص۹۸، لیبی، ۱۹۵۵م.
[۹]
طاهراحمد الزاوی، اعلام لیبیا، ج۱، ص۱۹۳، لیبی، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۴ - دارای خط خوشاز آنجا که ابن اجدابی خطی خوش داشته، گویا به استنساخ کتاب نیز می‌پرداخته است. گویند امیر ابوزکریای حفصی (۶۲۵ -۶۴۷ق/ ۱۲۲۸-۱۲۴۹م) به کتابهایی که به خط وی نوشته شده بود، اشتیاق بسیار داشت، چنانکه وقتی خبر یافت کتاب الفصیح به خط ابن اجدابی در طرابلس به فروش رفته است، پیکی به آنجا فرستاد تا کتاب را برای وی باز خرد. [۱۰]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
[۱۱]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۴، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
۵ - ولادتتاریخ ولادت او روشن نیست و سال مرگ او با اختلاف فاحش، ۶۵۰ و پیش از ۶۰۰ق یاد شده است، اما معاصر بودنش با قاضی ابن هانش نشان می‌دهد که در حدود نیمه دوم قرن ۵ق/۱۱م زنده بوده است. [۱۲]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۳، بیروت، ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۷م.
ابن اجدابی در طرابلس درگذشت و در همان‌جا مدفون گردید. تجانی که آرامگاه او را دیده است، گوید: قبر معظمی است و مردم بسیاری به زیارت آن می‌روند. [۱۳]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۲، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
۶ - آثارابن اجدابی آثار متعددی دارد، بدین قرار: ۶.۱ - آثار چاپی۱. کفایةالمتحفّظ و نهایة المتلفّظ، [۱۴]
طاهراحمد الزاوی، اعلام لیبیا، لیبی، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
کتابی است مختصر در لغت که ۴ بار در قاهره (۱۲۸۵، ۱۲۸۷، ۱۳۱۳ و ۱۳۲۳ق) و یک بار در بیروت (۱۳۰۵ق) به چاپ رسیده است. همچنین در المجموعة اللغویة، به کوشش مصطفی الزرقا در حلب (۱۳۴۵ق) چاپ شده است. قسمتی از کفایه نیز در پایان کتاب فقه اللغة... ثعالبی در بیروت (۱۸۸۸م) به چاپ رسیده است. این کتاب از آغاز تألیف تا زمان حاضر پیوسته مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است و حتی گروهی آن را به نظم کشیده‌اند که از آن جمله‌اند: قاضی القضاة شهاب‌الدین الخویی، [۱۵]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲، ص۱۳۸، به کوشش هلموت ری‌تر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
محمد بن احمد بن جابر، [۱۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۵۰۰، استانبول، ۱۹۴۳م.
جمال‌الدین محمد بن مالک طائی. [۱۷]
اسامه ناصر نقشبندی، «مخطوطات الخزانة الالوسیة»، ج۴، ص۱۹۳، المورد، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
همچنین محمد بن عبدالله بن ابی بکر طبری (۶۹۴ق/ ۱۲۹۴م) این کتاب را برای الملک المظفر یوسف بن عمر با عنوان عمده المتلفّظ به نظم درآورده است که به قول مصراتی بر ۳۰۰، ۱ بیت بالغ می‌شد. [۱۸]
علی مصطفی مصراتی ، اعلام من طرابلس، ج۱، ص۹۳، لیبی، ۱۹۵۵م.
شرحی بر این کتاب توسط ابوعبدالله محمد بن طیب بن محمد الفاسی، نوشته شده است. از معاصرین نیز احمد الفقیه حسن این کتاب را به نظم کشیده است. [۱۹]
مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ج۳۳، ص۳۵۰، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
۲. کتاب الازمنة والانواء، در علم انواء (ه م). از مجموعه کتابهایی که در این علم از دیر باز به رشته تحریر در آمده، تنها اندکی باقی مانده است که اثر ابن اجدابی یکی از آنهاست، اما او هم مانند بیشتر انواءنویسان، به روایات کهن استناد کرده و به نقل روایت‌ِ مالک بن انس (۱۷۹ق/۷۹۵م) از طریق عبدالسلام بن سعید بن سحنون (۲۴۰ق/۸۵۴م) پرداخته است [۲۰]
ابراهیم ابن اجدابی، الازمنة و الانواء، ج۱، ص۹۵- ۹۸، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۹۶۴م.
عزت حسن که کتاب الازمنة و الانواء به کوشش او به چاپ رسیده، در مقدمه به ارزش این کتاب از نظر علمی، ادبی، لغوی و تاریخی اشاره کرده و آن را بعد از الانواء ابن قتیبه (د ۲۷۶ق/۸۸۹م) و الازمنة و الامکنة ابوعلی مرزوقی (د ۴۲۱ق/۱۰۳۰م) سومین کتابی برشمرده که در این زمینه نوشته شده است. [۲۱]
عزت حسن، مقدمة الازمنة و الانواء (نک: ابن اجدابی در همین مآخذ)، ج۱، ص۱۸-۱۹.
۶.۲ - آثار منسوبتجانی در رحله [۲۲]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۲-۲۶۴، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
به شماری از کتابهای ابن اجدابی اشاره کرده است بدین قرار:۱و۲. دو کتاب در علم عروض که گویا به شیوه آن روزگار یکی مفصل و دیگری مختصر بوده است؛ [۲۳]
اعلام من طرابلس، لیبی، ۱۹۵۵م.
۳. کتاب فی شرح ما آخره یاء مشددة من الاسماء و بیان اعتلال هذه الیاء...؛ ۴. المختصر فی علم الانساب؛ ۵. رسالة الحول. تجانی مدعی است که بیشتر این تألیفات را به خط خود ابن اجدابی داشته است. [۲۴]
عبدالله تجانی، رحله، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
عزت حسن بر این شمار، کتاب اختصار نسب قریش لابی عبدالله ابن زبیر را می‌افزاید. [۲۵]
عزت حسن، مقدمة الازمنة و الانواء (نک: ابن اجدابی در همین مآخذ)، ج۱، ص۲۲.
اثر دیگری به نام کتاب البدیع نیز به او منسوب است که هیچ یک از منابع متقدم و متأخر به آن اشاره نکرده‌اند. این کتاب ظاهراً یکی از مصادر تحریر التحبیر ابن ابی اصبع (د ۶۵۴ق/ ۱۲۵۶م) بوده است. [۲۶]
سزگین، فؤاد، ج۲، ص۱۷۰، تاریخ التراث العربی، قاهره، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
ابن ابی اصبع در کتاب خود [۲۷]
ابن ابی اصبع، تحریر التحبیر، ج۱، ص۹۱، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، ۱۳۸۳ق.
به البدایع ابن اجدابی توجه داشته و در مواضع مختلف وی را صاحب نظریاتی خاص معرفی میکند. [۲۸]
ابراهیم ابن اجدابی، الازمنة و الانواء، ج۱، ص۵۲۰، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۹۶۴م.
[۲۹]
ابراهیم ابن اجدابی، الازمنة و الانواء، ج۱، ص۵۲۲، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۹۶۴م.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصبع، تحریر التحبیر، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، ۱۳۸۳ق. (۲) ابراهیم ابن اجدابی، الازمنة و الانواء، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۹۶۴م. (۳) عبدالله تجانی، رحله، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م. (۴) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۳م. (۵) عزت حسن، مقدمة الازمنة و الانواء (نک: ابن اجدابی در همین مآخذ). (۶) طاهراحمد الزاوی، اعلام لیبیا، لیبی، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۷) سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، قاهره، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۸) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ری‌تر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۹) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۷م. (۱۰) مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م. (۱۱) علی مصطفی مصراتی ، اعلام من طرابلس، لیبی، ۱۹۵۵م. (۱۲) اسامه ناصر نقشبندی، «مخطوطات الخزانة الالوسیة»، المورد، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن اجدابی»، ج۲، ص۸۶۳. |